არსებობს კითხვა, მაგალითად, კლიმატის ცვლილების გამო, 10-15 წლიან პერსპექტივაში ამ ხეობაში იქნება იმდენი ჰიდრორესურსი, რომ ელექტროენერგია გამოვიმუშავოთ? - არ არის შეფასებული. მყინვარები, რითაც მდინარე რიონი იკვებება, უკან იხევენ, დნებიან. რამდენ ხანში ამოიწურება მყინვარების წყლის რესურსი? - შეფასებული არც ესაა. მიკროკლიმატისა და ტვიშის მიკროზონის საკითხები გამოკვლეული არ არის. კლიმატური და მეტეოროლოგიური მონაცემები არ აქვთ, რადგან ადგილზე დაკვირვების სადგურები არ ჰქონიათ. ამ ტერიტორიის მონაცემებიც უკვე 30-40 წლის წინანდელია“.

1963 წლიდან მსგავსი, გრავიტაციული ტიპის კაშხალი მსოფლიოში არსად დანგრეულა. გამოდის, ეს ინჟინრული გადაწყვეტილება ძალიან სეისმომედეგია. მეორე, ეს უზარმაზარი წყალსაცავი არ არის - რამდენი წყალიც აქ ეტევა, დაახლოებით 10-ჯერ ნაკლებია, ვიდრე ჟინვალზე და დაახლოებით 22-ჯერ ნაკლები, ვიდრე - ენგურზე. მთლიანად შეიძლება, კაშხალი წყლისგან 2 დღე-ღამის განმავლობაში დაიცალოს და არანაირ 34-მეტრიან ტალღაზე, რომელიც ქუთაისს გადაუვლის და გადმოუვლის, ლაპარაკი არ არის“.

კაშხალი განიცდის ცვეთას და ეს პროცესი ბოლომდე ვერ კონტროლდება; რომ გაკონტროლდეს, მონიტორინგს საჭიროებს, მონიტორინგიც და შეკეთებაც უძვირესია. დიდი ალბათობაა, ბუნებრივი პროცესები ვერ გავაკონტროლოთ - იმ ბუნებრივი საფრთხეების მაქსიმალური შესაძლებლობა არ ვიცით, რაც შეიძლება, რეგიონში მოხდეს, იმავე, დატბორვის, მიწისძვრის თუ მეწყრული პროცესების განვითარების თვალსაზრისით.

კაშხლის მშენებლობის დროს მთავარი სეისმური დატვირთვებია. რიონის ხეობის მახასიათებლებიდან გამომდინარე ვამბობთ, რომ საფრთხე არსებობს. ეს არაპროგნოზირებადი რეგიონია და ჩვენ მისი მაქსიმალური პოტენციალიც არ ვიცით. რა კვლევებიც 1930-იან და 1940-იან წლებში ტარდებოდა, დღეს ის რელევანტური აღარაა - ეს მონაცემები ამოიღეს და 1 საუკუნის მერე 105-მეტრიანი კაშხლის ასაშენებლად საფუძველი გახადეს, რაც უკვე დანაშაულია. ინფორმაციას აკლია სეისმური, გეოლოგიური, კლიმატური ცვლილებები და უამრავი რამ - ლაპარაკია ქანებზე, ინფილტრაციაზე, რაც იქ ძალიან დიდი პრობლემაა და ა.შ.

უეცრად რომ მოხდეს მოულოდნელი კატასტროფა, სახელმწიფომ იცის, რა რეაგირების გეგმა ჰქონდეს. მსგავსი რატომ არ უნდა არსებობდეს ნამახვანჰესის შემთხვევაში? პასუხად მივიღეთ, რომ ნამახვანისნაირი კაშხალი არ ინგრევა. დასაბუთებაზე კითხვის დასმა განვაგრძეთ და კომპანია „ენკამ“ შვეიცარიულ კომპანიას დაათვლევინა, რა მოხდება, თუ კაშხალი დაინგრევა.

კაშხლის დანგრევის სცენარებს შორის ნახსენებია სამხედრო საბოტაჟი. აქ ხომ არ არის ლაპარაკი ბუნებრივ მოვლენებზე, რომ ამბობენ, არ ინგრევაო. საბოტაჟი ნახსენებია, მაგრამ რატომღაც, მისი სცენარი განხილული არაა..."

კაშხლის დანგრევის სცენარებს რაც შეეხება, მაგალითად, სამხედრო საბოტაჟმა შეიძლება, ნებისმიერი ჰესი დაანგრიოს. სამხედრო საბოტაჟი დაანგრევს კაშხალს თუ ნებისმიერი სხვა ხელოვნური ზემოქმედება (ბუნებრივს სრულად გამოვრიცხავთ), ჩვენ გვაქვს ეს გეგმა, ის არსებობს - თუ ვინმეს კორექტირებები აქვს, მზად ვართ, მოვუსმინოთ. სცენარები არსებობს, თუმცა შემდგომი მოქმედების გეგმა ერთი და იგივეა“.

ქუთაისის მთლიანად განადგურება ალბათ, გამორიცხულია, მაგრამ ლაპარაკია გარკვეული უბნების დატბორვაზე. ასეა თუ ისე, გამოყენებული სეისმური პარამეტრი სინამდვილეში ჯერ არც იციან, კვლევის შედეგის დადებას ივლისში აპირებენ - გამოდის, ნგრევის სცენარი კონკრეტულ სეისმურ პარამეტრზეა დათვლილი, რომელიც ჯერ არ არსებობს. რასაც გამოაქვეყნებენ, ისიც სადავო იქნება, რადგან ეს პარამეტრი 2 თვეში არ დგება, ამისთვის ადგილზე სეისმოლოგიური დაკვირვება წლობითაა საჭირო“.

რაც შეეხება იმას, კვლევას რომ ადგილზე 5-7 წელი სჭირდება, როდესაც სპეციალისტები საუბრობენ, როგორ ფიქრობთ, იაპონელები არ აკვირდებიან საქართველოში არსებულ მიწისვრებს, ან სამხრეთ ამერიკელები? ეს ასე არაა, რომ მაინცდამაინც ადგილზე, რიონის ხეობაში უნდა იჯდე. რყევები და სეისმოლოგია მაინცდამაინც ერთი ადგილიდან არ იზომება, მით უმეტეს, 21-ე საუკუნეში - არის მონაცემები შეკრებილი, ამას შვეიცარიელები, იტალიელები, ამერიკელები, და ა.შ. იკვლევენ. ბაზა არსებობს და დღეს გვაქვს საშუალება, მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებს ვადევნებდეთ თვალყურს ისე, რომ იმ პროცესის ეპიცენტრში არ ვიყოთ”.

ასევე, განხილული აქვთ ხეობაში არსებული ცნობილი მეწყერები, მაგრამ ასევე არსებობს უბნები, სადაც დღეს მეწყერი არ არის, თუმცა, გეოლოგიური მოცემულობით, ისინი პოტენციურად მეწყერსაშიშია - ეს უბნებიც არ აქვთ განხილული. რა მოხდება იმ შემთხვევაში, თუ ერთი მეწყერი ჩავარდება წყალსაცავში, რამხელა ტალღა წარმოიქმნება? - ეს გათვალისწინებულია, თუმცა ყველა მეწყრიდან თუ რაღაც  რაოდენობა გააქტიურდება და წყალსაცავში ერთდროულად 2-3 მეწყერი ჩავა, რა სცენარი განვითარდება? - არც ეს ვიცით“.

პროფესიონალმა სეისმოლოგებმა თქვეს, რომ ეს არაა ის პარამეტრი, რაც უნდა იყოს, რადგან რეგიონში იგივე ტექტონიკური რღვევა გადის, რაზეც კავკასიაში ყველაზე ძლიერი - რაჭის, 7.0-მაგნიტუდიანი მიწისძვრა მოხდა. 7.0-იანი მიწისძვრა, რომელიც უკვე მოხდა და არც გამოირიცხება, რომ მოხდება, საერთოდ არ არის გათვალისწინებული“.

გენერაციის ობიექტების ექსპლუატაციაში შესვლა ვერ დაეწია ელექტროენერგიის მოხმარების ზრდის ტენდენციებს და შესაბამისად, ბოლო პერიოდში იმპორტმა იმატა. 2015 წელს იმპორტი იყო დაახლოებით 700 მლნ კვტ/სთ იყო, 2016-ში - 480 მლნ კვტ/სთ, 2017-ში თითქმის მილიარდ-ნახევარი, 2018-ში - მილიარდ-ნახევარი, 2019-ში - მილიარდ 625 მილიონი კვტ/სთ, ხოლო 2020 წელს - მილიარდ 600 მილიონი კვტ/სთ.

ელექტროენერგიის საქართველოს იმპორტის ბაზარზე ჩვენი - El Green-ის გამოჩენის შემდეგ, იმპორტი მნიშვნელოვნად დივერსიფიცირებული გახდა, ბაზარზე შეიქმნა კონკურენცია და ფასები ნელ-ნელა შემცირდა: 2015 წელს იმპორტის ფასი საშუალოდ 7.5 ცენტი იყო, ეს ჯერ 5.5 ცენტამდე შემცირდა, მერე - 5.2 და 5 ცენტამდე, მიმდინარე წლის განმავლობაში კი, საშუალო ფასი დაახლოებით 4.7 ცენტამდე დაეცა“.

ამის მიზეზია, რომ ნამახვანჰესი მხოლოდ პიკის საათების განმავლობაში იქნება გამოყენებული - ზამთარზე ვსაუბრობ, რაც ჩვენთვის მნიშვნელოვანია, თორემ ზაფხულში ბევრი წყალია. ზამთარში, როდესაც საქართველოში დეფიციტია, მთელი დღის განმავლობაში წყალი კაშხალში დაგროვდება და ელექტროენერგია ნამახვანზე მხოლოდ ამ ორი - ე.წ. დღის და საღამოს პიკის საათებში გამომუშავდება - ფაქტობრივად, ჰესმა 8 საათის განმავლობაში უნდა იმუშაოს, მისი ეკონომიკური, ფინანსური და ტარიფული ეფექტიანობა ძალიან მაღალი იქნება“.

ჩვენ არ ვართ სერვისების ეკონომიკა. კი, ძალიან მნიშვნელოვანია ტურიზმი, მაგრამ ჩვენ ვართ წარმოების ეკონომიკა. თუ შეხედავთ ტოპ საქონელს, რომლის ექსპორტსაც ვაწარმოებთ, ეს არის გადამამუშავებელი მრეწველობის საქონელი, მათ შორის, სოფლის მეურნეობის გადამუშავება - თუ ნახავთ, რომელი დარგები ქმნიან პოზიტიურ დინამიკას და დინამიკა იქნება წარმოუდგენლად პოზიტიური“.

ენერგოთანამეგობრობის დასკვნაში მიჩნეულია, რომ ასეთი ტიპის გარანტირებული შესყიდვების ხელშეკრულებები, როგორიც საქართველოშია, ბაზრის დამახინჯებას გამოიწვევს და შესაბამისად, მსგავსი პრაქტიკა გამოყენებული არ უნდა იყოს. საერთაშორისო სავალუტო ფონდმაც 2017 წელს დაწერა, რომ მსგავსი პრაქტიკა საქართველოში უნდა შეწყდეს. სავალუტო ფონდი რეკომენდაციებს წერს, მაგრამ საქართველოსთვის ეს სინამდვილეში ვალდებულება იყო. ამის გამოძახილი 2017-2018 წელს მემორანდუმის გაფორმება იყო სახელმწიფოსა და სავალუტო ფონდს შორის, სადაც საქართველოს მთავრობამ თქვა, რომ მსგავსი პრაქტიკა აღარ მოხდება და უბრალოდ, გარკვეულ პროექტებზე გამონაკლისის დაშვება მოითხოვა. მნიშვნელოვანია, რომ ნამახვანჰესზე ხელშეკრულებას ამის შემდეგ, 2019 წლის აპრილში მოეწერა ხელი.

ანუ, მთავრობა დაჰპირდა, რომ ხელს არ მოაწერდნენ ნამახვანზე ხელშეკრულებას, ვიდრე ნამახვანჰესიდან მომდინარე სავარაუდო ფისკალური საფრთხეები არ იქნებოდა შეფასებული. ამის მიუხედავად, სავალუტო ფონდსა და მთავრობას შორის ბოლო კომუნიკაციაში, რომელიც 2020 წლის დეკემბერში შედგა, საქართველოს მთავრობის მიერ ამ პირობის შესრულება არ ჩანს, მას ეს არ წარუდგენია და შესაბამისად, სავალუტო ფონდსაც, ჩამოყალიბებული აქვს, რომ ეს მიმართულება შეუსრულებელია.

ასევე, 2017 წელს ფინანსთა სამინისტრომ დაიქირავა მსოფლიო ბანკის ექსპერტები და მათ პირდაპირ თქვეს, რომ არსებული გარანტირებული შესყიდვის ფასიდან გამომდინარე წარმოიქმნებოდა ჭარბი ენერგია. მათ მხოლოდ ტარიფი შეაფასეს (როგორც ჩანს, მაშინ არ არსებობდა ე.წ. დამატებითი რეზერვის შემოსავალი კომპანიისთვის); და თქვეს, რომ ჭარბად, თუ არ ვცდები, 631 მილიონზე იყო ლაპარაკი“.

თუ მაგალითად, კანონმდებლობის ან ბაზრის ცვლილებით კომპანიის ეკონომიკური პოზიცია გაუარესდა, ეს მას ფისკალურ ტვირთად არ უნდა დააწვეს და პირობები ისე უნდა გადაიხედოს, რომ მას, ასე ვთქვათ, თავისი ფინანსური პოზიცია შეუნარჩუნდეს.

ასევე, გარანტირებული შესყიდვის პერიოდში - 15 წლის განმავლობაში თუ სხვადასხვა - გარემოს დაცვითი თუ ადამიანის უფლებრივი სტანდარტით ან რეგულაციების შემოღებით ქვეყანაში გადასახადები გაიზრდება, ასეთ შემთხვევაშიც არა მხოლოდ „ენკა“, არამედ მისი კონტრაქტორები და პარტნიორებიც მთავრობისგან ზიანის კომპენსირებას მოითხოვენ. ყველა შემთხვევაში, საგადასახადო ტვირთის გაზრდისგან კომპანია დაზღვეული უნდა იყოს.

ფისკალური ტვირთია ასევე ის, რომ კომპანიას მაქსიმალური გამომუშავების ოდენობის მისაღწევად წყლის რესურსი თუ დააკლდა, ცხენისწყლის რესურსის უზრუნველყოფაც საქართველოს ბიუჯეტით უნდა მოხდეს.

ფორსმაჟორული ვითარებების დროს, მაგალითად, პოლიტიკური ფორსმაჟორის შემთხვევაში, თუ ამ ჰესის ოპერირება შეჩერდა ან მშენებლობას საფრთხეები შეექმნა, ეს გარემოებებიც კომპენსირებადია. ეს შეთანხმება ასიმეტრიულია იმ ნაწილშიც, რომ სულერთია, ხელშეკრულების გაწყვეტის საფუძვლები კომპანიის მხარეს იქნება თუ სახელმწიფოს მხარეს, ორივე შემთხვევაში სახელმწიფოა პასუხისმგებელი, აანაზღაუროს დანაკლისი“.

მაგალითად, როცა სამხედრო ფორს-მაჟორზე ვსაუბრობთ, თუ მთავრობამ ვერ დაალაგა სხვა ქვეყანასთან ისე ურთიერთობა, რომ სამხედრო ინტერვენცია არ მოხდეს, აბა კომპანიის ბრალია?!  კომპანია როცა გადის, მან უნდა დაასაბუთოს, ეს რატომ მოხდა და პასუხისმგებელი თავად იქნება, თუ მაგალითად, ეს დასაბუთების გარეშე მოხდება, ან იტყვის, რომ ფული გაუთავდა და აღარ აქვს, ვერ მოიზიდა საკმარისი ინვესტიცია, ტექნიკურად ვერ შეასრულა ეს სამუშაო და ა.შ.  გადასახადების ნაწილშიც კომპანია თავისუფლდება მხოლოდ გზის მშენებლობის ნაწილში, რომელიც უნდა ააშენოს და სახელმწიფოს უსასყიდლოდ გადასცეს, აქ 28-კილომეტრიან გზის მონაკვეთზეა საუბარი, ეს კი მთლიან პროექტზე განზოგადდა“.

ამას მსხვილი პროექტების გარეშე ვერ მივაღწევთ, ეს თავისთავად, ბუნებრივი ზრდით, მხოლოდ ტურიზმით და მცირე, საშუალო და რამდენიმე მსხვილი პროექტით ვერ მოხერხდება. ამისთვის აუცილებლად საჭიროა ნამახვანის და სხვა მისი მსგავსი მსხვილი პროექტები, არა მარტო ენერგეტიკაში, მაგრამ პირველ რიგში ენერგეტიკაში. რატომ? რადგან ენერგეტიკა ერთადერთი დარგია საქართველოში, რომელიც ორმხრივად პირდაპირპროპორციულადაა დაკავშირებული ეკონომიკის ზრდასთან: ეკონომიკის ზრდა პირდაპირპროპორციულად იწვევს ელექტროენერგიის მოხმარების ზრდას, ელექტროენერგიის ობიექტების მშენებლობა კი პირდაპირპროპორციულად იწვევს საქართველოს ეკონომიკის ზრდას. ორი აზრი არ არსებობს, რომ ყველა პროექტი, მათ შორის ნამახვანი, გარემოს დაცვის, ტექნიკური და სოციალური ყველა პირობის გათვალისწინებით უნდა განხორციელდეს“.

რაც შეეხება ქვეყნის ეკონომიკურ სარგებელს, ნამახვანჰესის აშენებით საქართველოს ეკონომიკაში დაახლოებით 700 მილიონი დოლარი ჩაისხმება. ეს ციფრი იქიდან მოდის, რომ დაახლოებით 950 მილიონი დოლარის ინვესტიცია განხორციელდება და უხეშად რომ ვისაუბროთ, დაახლოებით 200-250 მილიონი დოლარი დანადგარებში იქნება გადასახდელი. დანარჩენი თანხა საქართველოს ეკონომიკაში უნდა დაიხარჯოს - სხვადასხვა ბიზნესზე გადანაწილდეს. სხვადასხვა სპეციალისტის გაანგარიშებით, მაგალითად, ეს რომ უკვე შარშან და წელს მომხდარიყო, ჩვენი გაცვლითი კურსი იქნებოდა არა 3.4, არამედ 2.2“.

ხელშეკრულების შინაარსი არა მხოლოდ კაბალურია საქართველოსთვის, ის ყველა პრინციპისა და მოთხოვნის დარღვევაა, რომლის ვალდებულებებიც საქართველოს აქვს აღებული, როგორც ენერგოთანამეგობრობის წინაშე, ასევე, არის საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნების უხეში დარღვევებიც. იგივე წყლის რესურსების პრაქტიკულად უფასოდ - მოსაკრებლის გადახდის ვალდებულების გარეშე მიცემა, მიწის გადაცემა სიმბოლურ ფასად, გადამცემ ხაზში უფასოდ ენერგიის გატარება, და ა.შ. - ასეთი ღონისძიებები ევროკავშირში და ზოგადად, ენერგოთანამეგობრობაში განახლებადი ენერგიებისადმი სახელმწიფო დახმარებაში გადის.  ვის ანიჭებენ ამ სახელმწიფო დახმარებას და ვის - არა,  ამისთვის ცალკეა გაწერილი წესები და გზამკვლევები ევროკომისიის მიერ. ეს განახლებადი ენერგიებისადმი სახელმწიფო დახმარების საერთო ჩარჩოს ნაწილი უნდა იყოს, რომელსაც ჩვენს შემთხვევაში უნდა ქმნიდეს სემეკი, დამოუკიდებელი მარეგულირებელი კომისია და არა - ეკონომიკის სამინისტრო, როგორც აქ ხდება ხელშეკრულებით.

ხელშეკრულება წარმოქმნის ტარიფის თვალსაზრისითაც პრობლემას, რაზეც ზემოთ უკვე ვისაუბრე.

გარდა ამისა, საქართველოს გარემოზე ზემოქმედების შეფასების კოდექსის თანახმად, პროექტის საჭიროება უნდა ყოფილიყო დასაბუთებული - როგორც ეკონომიკურად, ისე ენერგეტიკულად, სოციალურად, გარემოს დაცვითი და კულტურული თვალსაზრისით. უნდა მომხდარიყო აწონ-დაწონვაც, ამ პროექტისგან სარგებელს მეტს ველით თუ ზიანს, რადგან ამ საჭიროების დასაბუთების სხვანაირი ინსტრუმენტი არ არსებობს. იქ ასეთი, პროექტის დანახარჯისა და სარგებლის ანალიზი არ გაკეთებულა, ფორმალურადაც არ არსებობს. გარემოზე ზემოქმედების შეფასება (გზშ)-საც პრაქტიკულად უყურებენ, როგორც ფორმალურ პროცესს, რომელიც მერე, გზაში დაეწევათ, ამიტომ აღარავის აინტერესებს, შიგნით რა ეწერება“.

ნამახვანჰესის შემთხვევაში, სატენდერო პროცესი საკმაოდ გამჭვირვალე იყო - 2015 წელს გამოცხადებულ ტენდერში მონაწილეობა 26-მა კომპანიამ მიიღო, შემდეგ არც ერთს არ გაუპროტესტებია და საჩივარი არ შემოუტანია, რომ ვთქვათ, ტენდერი არასწორად იყო ჩატარებული და კომპანიამ მიკერძოებით გაიმარჯვა. მერე, კონტრაქტზე ხელმოწერამდე მოლაპარაკება 3 წელი მიმდინარეობდა. ეს მთავრობა, არ აქვს საბაბს მნიშვნელობა, ძალიან ცდილობს, მაქსიმალურად დაიცვას თავისი ინტერესები და რაღაც მომენტში კომპანია იმასაც აპირებდა, პროექტი დაეხურა და ქვეყნიდან წასულიყო, რადგან მოლაპარაკების პროცესში ჩიხში შევიდნენ. ბოლოს ამჟამად არსებულ პირობებზე შეთანხმდნენ“.

2020 წლის 28 თებერვალს სოფლის მეურნეობისა და გარემოს დაცვის მინისტრის ბრძანება სამუშაოებზე ნებართვის გაცემის შესახებ უკანონოდაა გამოცემული. მას წინ არ უძღვოდა გარკვეული სამართლებრივი ასპექტები - უნდა ყოფილიყო ჩატარებული კვლევები და ა.შ. ეს თბილისის საქალაქო სასამართლოში, რიონის ხეობის მცველების სახელით გვაქვს გასაჩივრებული და წელიწადზე მეტია, სასამართლოს პირველი, მოსამზადებელი სხდომაც არ დაუნიშნავს. ჩვენი მოსაზრებაა, რომ ამ სხდომას გარკვეული დაკვეთით არ ნიშნავს, რადგანაც მიწოდებულია აბსოლუტურად ყველა არგუმენტაცია და ფაქტობრივი გარემოება, რაზეც სარჩელია დაფუძნებული.

საქალაქო სასამართლოში სარჩელის უზრუნველყოფის ღონისძიების სახითაც შევიტანეთ, რომ სარჩელის განხილვამდე ის სამუშაოები შეჩერებულიყო, რაც რიონის ხეობაში მიმდინარეობს. მოსამართლემ უარყოფითი გადაწყვეტილება გამოიტანა, რაც თბილისის სააპელაციო სასამართლოში გავასაჩივრეთ და პასუხს ველოდებით.

ასევე, კომპანია „ენკა“  წყალტუბოს მაგისტრატი სასამართლოს მიერ 5 000 ლარით დაჯარიმდა იმ დარღვევებისთვის, რასაც ხეობაში გარემოს კუთხით სჩადის. მიუხედავად ამისა, ხეობაში იმავე ცვლილებებს ახორციელებს, რისთვისაც დაჯარიმდა და ფაქტობრივად, შედეგი მაინც 0-ის ტოლია“.

როცა კომპანიამ ტენდერში გაიმარჯვა, მშენებლობის ნებართვაც და გზშ-ც უკვე ჰქონდა, თუმცა მერე პროექტი ცოტათი შეიცვალა, მაგალითად, კაშხალმა ადგილმდებარეობა შეიცვალა და დამატებით რა მიწებიც დასჭირდა, ის დამატებითი მიწები გადმოეცათ და მერე შესაბამისად, ნებართვა ახლიდან გადაეცა.

ხელშეკრულებაში არის პირობა, რომ „შენ მე გადმოგცემ მიწებს მხოლოდ იმ პირობით, რომ განახორციელო 800 მლნ დოლარის ინვესტიცია, ააშენო ჰესი, გამოიმუშავო ამდენი კვტ“ და ა.შ. სხვა მიზნით იქ ინვესტორი ქოხსაც ვერ ჩადგამს. რა მიწაზეა საუბარი? - ეს მდინარის კალაპოტია, აქაა საუბარი მიწაზე, რომელიც რეზერვუარის ქვეშ, კაშხლის ან ჰიდრონაგებობის ქვეშ მოყვება. ეს გადაეცა იმისთვის, რომ მან ააშენოს ჰიდროელექტროსადგური, ალტერნატიულ გამოყენებას ეს მიწა ვერ პოვებს. სხვანაირად როგორ წარმოგვიდგენია, რომ ეს შეიძლება, სხვის მიწაზე განახორციელოს? ანუ 800 მილიონი ღირებულების კაშხალი დადგას და მიწა იყოს მთავრობის და მერე მან უთხრას, მოდი რა, მე ახლა ამას სხვა ინვესტორს გადავცემო?!“

აქ საჭიროების დასაბუთება ძალიან ფართო და ბუნდოვანია - იკვეთება, რომ ფაქტობრივად, მხოლოდ ადგილმდებარეობის მითითებაა საკმარისი. რამდენად ფართოდ დაასაბუთებს და განსაზღვრავს კომპანია ამ მიწის საჭიროებას, ეს მისივე პრეროგატივაა. თეორიულად, მთლიანი რაჭა-ლეჩხუმი რომ მოითხოვოს, ფაქტობრივად, გადაეცემა კიდეც...  გადაცემული 600 ჰა მიწიდან ნაწილი, ფაქტობრივად ნახევარი, პირდაპირი შესყიდვის გზითაა გადაცემული. უცნობია, რა პირობებში გამოვისყიდით ან თუ გამოვისყიდით ოდესმე, მაგალითად, ჰესის ოპერირების შეწყვეტის შემდეგ. ამასთანავე, კომპანიას ამ ნაწილით სარგებლობის ნებისმიერი უფლება აქვს. ამ 600 ჰა-დან დანარჩენი ნაწილი კი მას 99 წლის იჯარით, აღნაგობის უფლებით გადაეცა, ე.ი., ამ წილით ისარგებლებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იქ ჰესის კონსტრუქციას განათავსებს. აქაც კითხვებია, მაგალითად, რა ხდება 99 წლის შემდეგ, რადგან ჰესის სიცოცხლის ხანგრძლივობა, როგორც წესი, საუკუნოვანი არ არის ხოლმე და შეიძლება, 50-60 წლის შემდეგ ჰესი ექსპლუატაციაში ისედაც არ იყოს... რაც შეეხება წიაღისეულს, კი საუბრობენ, რომ შეიძლება, მხოლოდ ქვა-ღორღის მოპოვებაზე იყოს ლაპარაკი, მაგრამ შეიძლება, საუბარი იყოს ხე-ტყის გაკაფვაზე და ამ რესურსის მოხმარებაზეც და ა.შ.“

მიწების პროექტისთვის საჭიროების დასაბუთების ვალდებულება კომპანიას აქვს. დასაბუთება მხოლოდ ისაა, რომ ეს მიწა სჭირდება მშენებლობისთვის. ყბადაღებული თემაა, თითქოს ნებისმიერი ბუნებრივი რესურსის გამოყენება შეუძლია, მაგრამ რეალურად, საუბარია მხოლოდ ქვა-ღორღზე, კონკრეტულად ბეტონის საწარმოებლად, ან ხეზე, რაც ასევე მშენებლობისთვის სჭირდება. ერთადერთი გამონაკლისია, რომ პროცესში არ სჭირდება ერთ-ერთი ბიუროკრატიული ნაბიჯი - მან რეალურად, ლიცენზია უნდა მიიღოს, თანხა გადაიხადოს, თუმცა, ეს ყველაფერი ტენდერის გარეშე მოხდება, და აქაც საუბარია იმაზე, ვიღაცამ სპეკულაციის მიზნით არ გაზარდოს ფასი“.

თუმცა, ის კერძო კომპანიის - „ენერგო-პროს“ მფლობელობაშია, რომელმაც გვირაბი ხელოვნურად რომ ჩაკეტოს, ცხენისწყალი რიონში აღარ იქნება გამოშვებული. სწორედ ამისგან დაზღვევაა ეს პირობა, რომ თუ ჩაკეტავს, ამ საკითხს მთავრობამ მიხედოს - „ენერგო-პროს“ მთავრობა ელაპარაკება, რომ ცხენისწყლის წყალმა, რომელიც 70 წელია, მოდის, ასე სვლა კვლავ განაგრძოს, მეტი არაფერი“.

თუ მათ ეს შესაძლებლობა შეეზღუდებათ, შეეძლებათ, ამის შესახებ საარბიტრაჟო წესით იდავონ. მათ ხელშეკრულებით დაგვავალდებულეს იმაზეც, გავაძლიეროთ ელექტროგადამცემი ხაზები თურქეთის მიმართულებით - თუ ეს ვალდებულებ���ც ვერ შევასრულეთ, ამ შემთხვევაშიც ჩვენი ფინანსური ვალდებულების საკითხი დგება“.

გატანისთვის ხომ შესაბამისი ინფრასტრუქტურაა საჭირო? ერთი მხრივ, დისპეჩერი არის ის ორგანიზაცია, რომელიც ალაგებს, რომ მოხმარებასთან თანაფარდობაში იყოს გენერაცია, და მხოლოდ და მხოლოდ მაშინ, თუ ქვეყანაში საკუთარი გენერაცია ჭარბია (რაც მხოლოდ მაისსა და ივნისში ხდება), იძლევა ამის უფლებას - გამოცხადდება აუქციონი მათთვის, ვისაც ელექტროენერგიის გატანა სურს. ყველა ჰიდროელექტროსადგურს ასეთი ხელშეკრულება აქვს - 10 ან 15 წლის განმავლობაში გარანტირებული შესყიდვა და მერე თავისუფალ ბაზარზე ვაჭრობა ბაზარზე არსებული ტარიფით.

რაც შეეხება გადამცემი ხაზების გაძლიერებას, მთავრობა ამ კუთხით ისედაც ვალდებული იყო - ეს სახელმწიფო ელექტროსისტემის 10-წლიანი განვითარების გეგმაში უკვე ძალიან დიდი ხანია, დევს და სხვა ჰესებისთვისაც მნიშვნელოვანია. ხელშეკრულებაში ამაზე უბრალოდ, ხაზია გასმული და მიემართება ამ 10-წლიან გეგმას, რომ აი, იქ ისედაც გვიდევს და ჩვენ ამის აშენებას ვაპირებთ - რათა მსესხებელ ბანკებს ჰქონდეთ რწმუნება, რომ როცა ქვეყანაში ელექტროენერგია ჭარბი იქნება, გატანის საშუალება იარსებებს“.

ეს იმიტომ, რომ გვაქვს, მაგალითად, ენგურჰესი და კიდევ რამდენიმე მარეგულირებელი სადგური. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენი ტექნიკური დანაკარგები და ჩვენი ეკონომიკური დანახარჯები ენერგოსექტორში მინიმალურია, ვთქვათ, ამ შემთხვევაში, რუსეთთან შედარებით. ამას განსაზღვრავს მხოლოდ და მხოლოდ მარეგულირებელი მსხვილი ჰიდროელექტროსადგურები, რომელსაც შეუძლია, საქართველოს ელექტროენერგია პიკის საათების განმავლობაში მიაწოდოს -  ელექტროენერგიის მოხმარებაში არსებობს ე.წ. დღის და საღამოს პიკები, სხვა დროს კი მოხმარება შემცირებულია. პიკის საათებისთვის შეგვიძლია, ელექტროენერგია მაგალითად, ენგურჰესზე მხოლოდ ამ პერიოდში გამოვიმუშავოთ, ისევე, როგორც ჟინვალჰესსა და ხრამის ჰიდროელექტროსადგურებზე.

ზაფხულში ე.წ. არამარეგულირებელი, ანუ მოდინებაზე მომუშავე მცირე ჰიდროელექტროსადგურები მუშაობს. დასავლეთ საქართველოში ე.წ. წყალდიდობის პერიოდი აპრილის მეორე ნახევრიდან იწყება და მაქსიმუმ ივნისის ბოლომდე გრძელდება. სამი თვის ან ხანდახან, ორთვე-ნახევრის განმავლობაში, თვითდენაზე არსებული სადგურები ძალიან ბევრ ელექტროენერგიას გამოიმუშავებს, თუმცა ამ 3 თვის მიღმა - ისევ ძალიან ცოტას. მარეგულირებელ ჰიდროელექტროსადგურზე, მაგალითად, ენგურზე, ამ 3 თვის განმავლობაში კაშხალი ივსება და გამომუშავება შემდგომი თვეების განმავლობაში ნაწილდება, შესაბამისად, ელექტროენერგიას მთელი პერიოდის განმავლობაში მოვიხმართ. ასე იმუშავებს ნამახვანიც.

ამის გამო ვახერხებთ, საქართველოს ენერგოსისტემა ფინანსურად ერთ-ერთი ყველაზე მოქნილი და ეფექტიანი იყოს მთელ მსოფლიოში, მაგრამ ეს დღეს ხდება, როცა ჩვენი მოხმარება დაახლოებით 2 000 მეგავატია. თუმცა, იმედია და გვინდა, საქართველოს ეკონომიკა გაიზარდოს - თუ საქართველოში ელექტროენერგიის მოხმარება 2 500-3 000 მეგავატამდე გაიზრდება, არსებული მარეგულირებელი სადგურები აღარ გვეყოფა. დამატებითი 1000 მეგავატი დაბალანსდება იმპორტით, რომელიც პიკის საათებში ძალიან ძვირი იქნება და თავიდან ბოლომდე ეს ფული გარეთ გავა? თუ ეს 1000 მეგავატი დამატებით მარეგულირებელ სადგურებზე არ შევქმენით, ჩვენი ენერგოსისტემის მოქნილობა და ეფექტიანობა ისეთი აღარ იქნება, როგორიც დღესაა. ამისთვის გვჭირდება არა მარტო მცირე ჰიდროელექტროსადგურები, სხვათა შორის რომელსაც ასევე აპროტესტებენ, არამედ რამდენიმე მსხვილი ჰიდროელექტროსადგური“.

მისი „გადმოგდება“ სწორედ ლაჯანურის სადერივაციო გვირაბის საშუალებით მოხდება. ე.ი., სახელმწიფომ ამ ხელშეკრულებით ლაჯანურის ნაწილის გამოყენების უფლებაც გასცა, აქედან გამომდინარე, ლაჯანურის გამომუშავებაც ნამახვანის გამომუშავებაზე ხდება დამოკიდებული, ისევე, როგორც გუმათის და რიონის გამომუშავება. მნიშვნელოვანია, წარმოდგენილი ყოფილიყო ყველა ამ ჰესის ჰიდროლოგიური რეჟიმები, რათა გაგვეგო, ნამახვანის ძვირი ენერგიის გამომუშავება გუმათის, ლაჯანურის და რიონის გამომუშავების კლებას ხომ არ გამოიწვევს, რომელიც საქართველოს ელექტროენერგეტიკულ სისტემაში იაფი ენერგიის წყაროებია. ეს შეფასების საკითხია, რომელიც არავის გაუკეთებია“.

მაგალითად, თუ ქვეყანაში ძალიან მაღალკვალიფიციური შრომითი რესურსი, მუშახელი გვყავს, რატომ მხოლოდ 80% მაშინ და არა 100%? ეს პროცენტების სისულელე მარტო აქედან ჩანს.

ასევე, არავინ იცის, რა საკვალიფიკაციო მოთხოვნებზეა ლაპარაკი და ვინ უნდა დააკმაყოფილოს ისინი, ან ვინ უნდა გადაწყვიტოს, აკმაყოფილებენ მოთხოვნებს თუ არა? კომპანიას შეუძლია, საერთოდ არავინ დაასაქმოს და ეს კონტრაქტის პირობების დარღვევა არ იქნება. არის სხვა საკითხიც - თუ ასე ძალიან ზრუნავდა საქართველოს მთავრობა საქართველოს მოქალაქეებზე, რატომ არ ჩადო პუნქტი თუნდაც, გადამზადებასთან დაკავშირებით? არ იცოდა საქართველოს მთავრობამ, რომ საქართველოს შრომითი ბაზარი მაღალკვალიფიციური არ არის?

გასახლებასთან დაკავშირებით, ოჯახები შეიძლება დაკმაყოფილებული არცაა, არავის შეუსწავლია, რამდენად გამჭვირვალედ მიმდინარეობდა ეს პროცესი, როდის დაიწყო მათი დაკმაყოფილება, რამდენად მისაღები პირობები იყო, ხომ არ ჰქონდა ადგილი ე.წ. მუქარებს?“..

თუმცა ისე არ არის, რომ ხელმძღვანელ თანამდებობებზე ქართველები და საქართველოს მოქალაქეები არ არიან - ამის ნათელი მაგალითი მე ვარ, ასევე, ჩემი გუნდის წევრები და ის პირები, ვინც უშუალოდ ხეობაში არიან დასაქმებულები. ჰესის ექსპლუატაციაში შესვლის შემდეგ კი მასზე დასაქმდება დაახლოებით 350 ადამიანი - ინჟინერ-ტექნიკური პერსონალისგან შემდგარი გუნდი, რომლის დაკომპლექტებაზეც დღეს ვფიქრობთ. გარდა ამისა, გვაქვს პროგრამები, რომლითაც აბიტურიენტებს სრულად დაუფინანსდებათ სწავლა-განათლება იმ ინჟინრულ სპეციალობებზე, რაც ჩვენ მომავალში ამ ჰესზე გვჭირდება, იმ პირობით, რომ შემდეგ ისინი ხეობაში იცხოვრებენ და ჰესზე იმუშავებენ.

რაც შეეხება ოჯახების დაკმაყოფილებას, ეს პროცესი 3 წლის წინ დაიწყო. არეალში 276 ოჯახია, საუბარია 40 ოჯახის განსახლებაზე, დანარჩენ შემთხვევაში კი - მიწების კომპენსაციაზე. ჩატარებული იქნა არაერთი შეხვედრა, რომელიც დაოქმებულია, ყველაფერი ხელმოწერებით დასტურდება. 267 ოჯახთან ხელშეკრულება გაფორმებულია და გადახდილია კომპენსაციები - დაახლოებით 35 მილიონი ლარის ოდენობით. დანარჩენ 8-სთან საბუთების მოწესრიგება მიმდინარეობს, ერთთან კი ჯერჯერობით, მოლაპარაკებები ვერ შედგა“.

სხვათა შორის, ჩაკარგული საკითხია, მაგრამ სინამდვილეში, რეზერვუარიდან ხვანჭკარის მიკროზონა მხოლოდ 11 კილომეტრითაა დაშორებული, მეტით არა. რაც მთავარია, არის ეკოტურიზმის უდიდესი პოტენციალი, რადგან ხელუხლებელ ტყის მასივებზეა ლაპარაკი, ჩანჩქერებზე და ა.შ. ეს ყველაფერი - სოციალური ზემოქმედების შეფასება არ გაკეთებულა. მანამდე დაცლილ სოფლებში ბოლო პერიოდში უკან დაბრუნება შეიმჩნეოდა, შემოსავალი გაჩნდა. ეს არის საკითხები, რომლის დაკარგვაც თვალნათელია ნამახვანჰესის აშენების შემთხვევაში“.

ამასთან, გარკვეული პროექტებით, გრანტების სახით სხვადასხვა მცირე სასტუმროს დავაფინანსებთ, რათა ტურისტული ინფრასტრუქტურა განვითარდეს.

არაერთხელ გვისაუბრია ტვიშის მიკროზონაზე და სრული პასუხისმგებლობით ვაცხადებ, რომ გემოსა და ხარისხობრივ თვისებებს ტვიშის მიკროზონაში არსებული ცოლიკაური არ დაკარგავს. პროგრამები გვაქვს შემუშავებული იმისთვის, რომ ადგილზე მეღვინეობის განვითარება მოხდეს - ამჟამად, ხეობაში არც ერთი ღვინის ქარხანა არ არსებობს, რომელშიც ღვინო ტვიში დამზადდებოდა. კიდევ, უკვე გვაქვს შეთავაზება, ხეობის შიგნით ე.წ. ტურისტული მარშრუტები მოვაწყოთ და დავაფინანსოთ ადამიანები, ვინც მზად იქნებიან, იქ აქტიური ტურიზმი განავითარონ“.

ასევე, ზუთხის პოპულაციას რაც შეეხება, ზუთხი ბინადრობს ქვემოთ, რიონში შავი ზღვიდან შემოდის. არაერთი სახეობის, მათ შორის, ატლანტურ ზუთხზეა ლაპარაკი. ეს მხოლოდ საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობა კი არაა, არამედ, საერთაშორისო მნიშვნელობის სახეობაა. ნამახვანჰესმა რეჟიმულად უნდა იმუშაოს: წყალი შეინახოს, გამოუშვას, როცა საჭიროა. მის ქვემოთ არსებული სხვა ჰიდროელექტროსადგურების, მათ შორის გუმათის, რიონის და ა.შ. გამომუშავებაც დიდწილად ნამახვანის გამომუშავებაზე ხდება დამოკიდებული. დღეს როგორი რეჟიმიცაა ჩამოყალიბებული, როგორც ჩანს, ქვედა ბიეფში დამაკმაყოფილებელია, მაგრამ საერთაშორისო საკონსერვაციო ჯგუფის - Flora Fauna International-ის თქმით, რეჟიმის ცვლილება, ფაქტობრივად, დამღუპველი იქნება, მდინარე რიონის ქვედა ბიეფში ზუთხის სახეობა გაქრება. აქ ლაპარაკია რეჟიმის ცვლილებაზე, წყალში სიმღვრივის შეცვლაზე, ჟანგბადზე და ა.შ“.

ე.წ. თევზმავალი არც ერთს არ აქვს, შესაბამისად, 1973 წლიდან ვერც ერთი თევზის სახეობა, რომელიც კაშხლის ქვემოთ მოყვა, ზემოთ ვერ ადის. რაც შეეხება რეჟიმულად მუშაობას, ნებისმიერი კაშხალი მდინარის სტაბილურ მოდინებას უზრუნველყოფს. ქვედა ბიეფში არაფერი მოხდება და ზუთხის პოპულაცია იგივე დარჩება“.